کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ باعث تسلط نظامی بر دولت دمکراتیک دکتر محمد مصدق شد. این توطئه قبلاً توسط سرویسهای اطلاعاتی بریتانیا و ایالات متحده امریکا تحت نام ”تی پی اِیجَکس” طرحریزی شده بود. نتیجه این کودتا این بود که به فرمان مستقیم محمد رضا شاه پهلوی، روند اداری مملکت از تسلط دولت قانونی مجلس خارج شد و در اختیار دولتی فرمایشی قرار گرفت. برقراری این قدرت تکیه گاه سنگینی برای متحدان خارجی تا سرنگونی آن در سال ۱۳۵۷ بود.
در سال ۱۳۳۰، از طرف دکتر مصدق رئیس کمیسیون نفت، لایحه ای برای ملی شدن نفت به مجلس عرضه شد که بعد از طی مراحل لازم و حمایت یکپارچه نمایندگان تصویب گردید. نفت ایران تا آنسال در مالکیت شرکت ایران و انگلیس تحت امتیاز و با در آمد جزئی برای ایران کنترل میشد که این اوضاع باعث نارضایتی عمومی از شرکت نفت بریتانیا در اواخر ۱۳۲۰ شمسی گردید. در این زمان جمع کثیری از ایرانیان این امتیاز را استثمارگرانه و نشانی از استعمار بریتانیا طلقی میکردند. با وجود پشتیبانی عمومی از دکتر مصدق، دولت بریتانیا به هیچ نوع برای مذاکره بر سر پر ارزشترین امتیاز خارجی خود توافق نمیکرد و عامل بر انگیختن تحریم جهانی نفت ایران برای تحت فشار گذاشتن اقتصاد آن شد. نخست، بریتانیا حتی برای ترساندن دولت ایران ارتش خود را برای تسخیر پالایشگاه آبادان بسیج کرد، اما نخست وزیر وقت آن، کلمنت اَتلی، ترجیح داد که تحریمها را شدید تر نماید و در عین حال از عوامل ایرانی برای تضعیف مصدق استفاده جوید. با تغییر دولت کارگر اتلی به دولت محافظه کار چرچیل در بریتانیا و برقراری آیزنهاور بر ریاست جمهوری امریکا، این دولتها، با وجود اینکه دولت قبلی امریکا یعنی کابینه ترومن با کودتا مخالفت میکرد، با توافق نقشه ای برای سرنگونی دولت دکتر مصدق تدوین نمودند.
بریتانیا و ایالات متحده برای جانشینی مصدق، سرلشگر فضل الله زاهدی را برای نخست وزیری در نظر گرفتند و بهمین خاطر، فرمانی برای برکناری مصدق توسط برنامه ریزان کودتا تهیه شد و بدست شاه توشیح گردید. سی آی اِی موفق شده بود که شاه تضعیف شده را تحت فشار قرار دهد تا شریک کودتا باشد. در عین حال این سازمان با پرداخت رشوه و تبلیغات گسترده علیه مصدق و دولتش عده ای از اوباش خیابانی، سیستمداران، روحانیون و جزوی از ارتشیان مخالف مصدق را برای سرنگون کردن دولت ملی او هماهنگ کرده بود. در ابتدا، در شب ۲۵ مرداد نعمت الله نصیری که در آنزمان فرمانده گارد سلطنتی و مأمور رساندن فرمان عزل مصدق گردیده بود، به دستور وی، خود بازداشت گردید. با این دستگیری، نقشه برای اجرا به طریق دیگری بعمل گذاشته شد و با دور شدن شاه از ایران عده ای را در روز ۲۸ مرداد با اتوبوس و کامیون از شهرهای مختلف آوردند تا تهران را تصرف کنند. آشوب در خیابانها بنفع شاه راه اندازی شد و جمعیتی براهنمایی سرکردگان آن در پشت نظامیان بطرف منزل دکتر مصدق رهسپار شدند و آنرا تصرف نمودند. در این زد و خُردها عده ای کشته شدند. با بازداشت مصدق، دولت نظامی حاکم بر کشور گردید و بعد از محاکمه فرمایشی، وی را به سه سال حبس مجرد محکوم کردند. بعد از به پایان رسیدن دوره محکومیت درمحبث انفرادی در پایگاهی نظامی، وی را به احمد آباد انتقال دادند تا او را از ملت ایران دور نگاه دارند.
بعد از کودتا، منفعت محسوسی که عاید ایالت متحده از سرنگونی دولت منتخب ایران شد، سهمی از ثروت نفتی ایران و پیشگیری احتمالی کوچک برای همسویی آن با اتحاد جماهیر شوروی بود، گرچه این موضوع برای تاریخدانان هنوز مورد مباحثه است. محمد رضا شاه برای سالها به عنوان پادشاهی خودرأی ولی متکی به قدرتهایی که وی را در این کودتا پشتیبانی نموده بودند بر مملکت حکومت کرد و تا قیام عمومی ۱۳۵۷ بر سلطنت پابرجا بود.
جایزه مصدق ۲۰۲۲
بنیاد مصدق مفتخر است اعلام کند
جایزه مصدق
به
آقای تقی امیرانی و آقای والتر مرچ برای ساخت فیلم کودتای ۵۳ اهدا شد.
مراسم اهدای جوایز روز سه شنبه بیستم سپتامبر سال ۲۰۲۲ در سینما گروتلی شهر ژنو برگزار شد.
Coup 53 from Amirani Media on Vimeo.
فیلم کودتای ۵۳ روی ویمئو.
vimeo.com/ondemand/coup53movie
وبسایت رسمی فیلم کودتای ۵۳
Fondation MOSSADEGH
